جاسوس‌افزار (Spyware) چیست؟ چگونه از خطرات آن جلوگیری کنیم؟
جاسوس افزار (Spyware) یکی از تهدیدات امنیتی رایج است که به صورت پنهانی وارد سیستم‌های کاربران شده و اطلاعات حساس آنها را به سرقت میبرد. این نوع نرم‌افزارها به طور مخفیانه فعالیت و اطلاعاتی مانند پسوردها، تاریخچه مرورگر و داده‌های مالی را جمع‌آوری می‌کنند.
با توجه به رشد روزافزون تهدیدات سایبری، آگاهی از خطرات جاسوس‌افزارها و روش‌های پیشگیری از آنها، برای حفظ امنیت آنلاین کاربران امری ضروری است. در این مقاله فالنیک، به بررسی انواع جاسوس‌افزارها و تکنیک‌های جلوگیری از خطرات آنها می‌پردازیم و نشان می‌دهیم چگونه خدمات امنیت شبکه می‌توانند به شما در مقابله با این تهدیدات کمک کنند. همچنین، می‌گوییم چگونه با استفاده از نرم‌افزارهای امنیتی و تدابیر پیشگیرانه، می‌توانید از بروز این تهدید جلوگیری کنید.
فهرست محتوا
جاسوس افزار چیست؟
جاسوس‌افزار (Spyware) نوعی نرم‌افزار مخرب (Malware) است که به‌صورت مخفیانه روی سیستم‌های رایانه‌ای یا دستگاه‌های هوشمند نصب می‌شود و وظیفه اصلی آن، جمع‌آوری اطلاعات کاربر بدون رضایت یا آگاهی وی است. این اطلاعات می‌توانند شامل داده‌های شخصی، فعالیت‌های اینترنتی، مکالمات، رمزهای عبور، اطلاعات بانکی و سایر داده‌های حساس باشند. جاسوس‌افزارها عموما از طریق پیوست‌های ایمیل آلوده، نرم‌افزارهای کرک‌شده، وب‌سایت‌های مخرب یا بروزرسانی‌های جعلی وارد سیستم قربانی می‌شوند.
بر خلاف برخی دیگر از بدافزارها که ممکن است باعث خرابی آشکار در سیستم شوند، جاسوس‌افزارها غالبا برای مدت طولانی به‌صورت نامحسوس فعالیت می‌کنند و همین موضوع، آنها را به یکی از خطرناک‌ترین تهدیدهای امنیتی تبدیل کرده است. در فضای سازمانی، وجود یک جاسوس افزار می‌تواند منجر به افشای اطلاعات طبقه‌بندی‌شده، نقض حریم خصوصی مشتریان و آسیب جدی به اعتبار برند شود. به همین دلیل، شناسایی و حذف سریع این نوع بدافزارها از شبکه، اهمیت بسیار زیادی دارد. در مورد امنیت سایبری در مقاله امنیت سایبری چیست؟ اطلاعات جامعی ارائه کرده‌ایم.
جاسوس‌افزار نوع خطرناکی از بدافزارها محسوب می‌شود که هدف آن پنهان ماندن و جمع‌آوری اطلاعات است.
انواع مختلف جاسوس افزارها و ویژگی‌های آنها
جاسوس‌افزارها با توجه به عملکرد و اهداف‌شان به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند. در ادامه مهم‌ترین دسته‌بندی‌های آنها را بررسی می‌کنیم:
- Keyloggers
این نوع از جاسوس‌افزارها کلیه کلیدهای فشرده‌شده توسط کاربر را ثبت می‌کنند. هدف آنها اغلب سرقت رمزهای عبور، اطلاعات حساب‌های بانکی و سایر داده‌های حساس است. Keyloggerها ممکن است به‌صورت نرم‌افزاری یا حتی سخت‌افزاری پیاده‌سازی شوند. - Infostealers (دزدهای اطلاعات)
Infostealerها وظیفه جستجو و استخراج اطلاعات خاصی از سیستم کاربر دارند؛ از جمله کوکی‌های مرورگر، اطلاعات ذخیره‌شده در فرم‌ها، اسناد متنی یا اطلاعات ذخیره‌شده در نرم‌افزارهای مدیریت رمز عبور. - Adware جاسوس‌محور
در حالی که Adware به‌طور کلی برای نمایش تبلیغات ناخواسته طراحی شده است، برخی از نسخه‌های آن دارای قابلیت جاسوسی نیز هستند. این نوع جاسوس‌افزار با بررسی فعالیت‌های مرورگر کاربر، تبلیغات هدفمند و گمراه‌کننده نمایش می‌دهد و هم‌زمان اطلاعات رفتاری کاربر را جمع‌آوری می‌کند. - System Monitors (نظارگرهای سیستمی)
این دسته از جاسوس‌افزارها عملکرد کلی سیستم را زیر نظر می‌گیرند. آنها می‌توانند فعالیت‌های مربوط به نرم‌افزارها، زمان‌های ورود و خروج از سیستم، مکالمات در نرم‌افزارهای پیام‌رسان و حتی تصاویر صفحه‌نمایش را ثبت و ارسال کنند. - Trojans جاسوس‌افزار
تروجان‌ها که به‌ظاهر نرم‌افزارهای بی‌ضرری به‌نظر می‌رسند، می‌توانند پس از نصب، به عنوان جاسوس‌افزار عمل کرده و اطلاعات مهم سیستم را جمع‌آوری و به مهاجم ارسال کنند. برخی از تروجان‌ها همچنین امکان کنترل کامل از راه دور را نیز برای مهاجم فراهم می‌کنند.
ویژگی مشترک جاسوس افزار ها چیست؟
جاسوس افزارها دارای ویژگی‌های مشترک زیر هستند:
- فعالیت مخفیانه و عدم نمایش علائم آشکار در سیستم
- استفاده از منابع سیستمی بدون جلب توجه
- ارسال دوره‌ای داده‌ها به سرور مهاجم
- دشوار بودن تشخیص توسط نرم‌افزارهای امنیتی سنتی
- امکان بروزرسانی خودکار برای دور زدن سیستم‌های دفاعی
در مواجهه با چنین تهدیدهایی، استفاده از راهکارهای جامع امنیتی، بروزرسانی مداوم نرم‌افزارها و آموزش کاربران، از جمله مهم‌ترین راهکارهای مقابله‌ای به شمار می‌روند.
نرم افزار جاسوسی Spyware چگونه کار می‌کند؟
نرم‌افزارهای جاسوسی پس از نفوذ به سیستم، به‌صورت پنهانی و بدون جلب توجه کاربر فعالیت می‌کنند. فرآیند عملکرد آنها را می‌توانیم به 5 مرحله کلی تقسیم کنیم:
- نفوذ (Infiltration)
مرحله اول، ورود جاسوس‌افزار به سیستم هدف است. این نفوذ می‌تواند از طریق پیوست‌های آلوده ایمیل، لینک‌های مخرب، دانلود نرم‌افزارهای کرک‌شده یا حتی از طریق بهره‌برداری از آسیب‌پذیری‌های امنیتی در سیستم‌عامل یا مرورگر صورت گیرد. - نصب مخفیانه (Stealth Installation)
پس از ورود، جاسوس‌افزار به‌صورت خودکار و اغلب بدون نیاز به تایید کاربر نصب می‌شود. در بسیاری از موارد، فایل‌های آن در پوشه‌های سیستمی یا به شکل فایل‌های قانونی پنهان هستند تا از دید نرم‌افزارهای امنیتی مخفی بمانند. - فعال‌سازی و نظارت (Activation & Monitoring)
پس از نصب، جاسوس‌افزار فعال شده و شروع به جمع‌آوری اطلاعات می‌کند. بسته به نوع آن، ممکن است کلیدهای فشرده‌شده را ثبت کند، اطلاعات ذخیره‌شده را استخراج کند، از صفحه‌نمایش اسکرین‌شات بگیرد یا به فعالیت‌های کاربر در اینترنت و نرم‌افزارها نظارت کند. - ارسال اطلاعات (Data Transmission)
اطلاعات جمع‌آوری‌شده اغلب به‌صورت رمزگذاری‌شده به سرور کنترل‌کننده ارسال می‌شوند. این سرورها توسط مهاجمان برای جمع‌آوری، تحلیل یا فروش اطلاعات مورد استفاده قرار می‌گیرند. - بروزرسانی و تداوم (Persistence)
بسیاری از جاسوس‌افزارها به‌منظور بقا، پس از ری‌استارت سیستم نیز فعال باقی می‌مانند. آنها ممکن است خود را در رجیستری ویندوز یا فایل‌های startup ثبت کنند و حتی نسخه‌های به‌روزشده‌ای از خود را به‌طور خودکار دانلود و نصب نمایند تا همچنان قابلیت دور زدن ابزارهای امنیتی را حفظ کنند.
نکته مهم این است که جاسوس‌افزارها به‌طور خاص برای عدم شناسایی طراحی شده‌اند. همین مسئله آنها را به تهدیدی جدی در سطوح خانگی، سازمانی و حتی دولتی تبدیل کرده‌است.
جاسوس‌افزارها از آن جهت خطرناک‌تر تلقی می‌شوند که بدون ایجاد اختلال محسوس، می‌توانند برای مدت طولانی در سیستم فعال باقی بمانند.
۵ راه جلوگیری از ورود نرم‌افزار جاسوسی
جلوگیری از نفوذ جاسوس‌افزار نیازمند مجموعه‌ای از اقدامات پیشگیرانه، آگاهی کاربر و استفاده از ابزارهای امنیتی است. در ادامه پنج راهکار موثر و تخصصی برای مقابله با این تهدید آورده شده است:
- استفاده از نرم‌افزارهای امنیتی معتبر و به‌روز
مهم‌ترین گام در حفاظت از سیستم، استفاده از آنتی‌ویروس‌ها و آنتی‌مال‌ویرهای حرفه‌ای با قابلیت شناسایی و حذف جاسوس‌افزار است. این ابزارها باید به‌صورت منظم بروزرسانی شوند تا بتوانند جدیدترین تهدیدات را شناسایی کنند. - عدم دانلود نرم‌افزار از منابع ناشناس یا غیررسمی
بسیاری از جاسوس‌افزارها در قالب نرم‌افزارهای رایگان یا کرک‌شده پنهان می‌شوند. دانلود نرم‌افزار تنها باید از منابع رسمی و معتبر صورت گیرد. همچنین باید از اجرای فایل‌های ناشناخته یا پیوست‌های ایمیل‌های مشکوک خودداری کرد. - بروزرسانی مداوم سیستم‌عامل و نرم‌افزارها
هکرها اغلب از آسیب‌پذیری‌های موجود در سیستم‌عامل یا برنامه‌ها سو‌استفاده می‌کنند. نصب بروزرسانی‌ها و پچ‌های امنیتی، چنین نقاط ضعفی را اصلاح کرده و ریسک نفوذ را کاهش می‌دهد. - فعال‌سازی فایروال و کنترل دسترسی‌ها
فایروال‌ها با نظارت بر ترافیک ورودی و خروجی سیستم، می‌توانند مانع از ارسال اطلاعات به سرورهای مهاجم شوند. همچنین تنظیم دقیق سطح دسترسی کاربران و برنامه‌ها، از اجرای ناخواسته بدافزارها جلوگیری می‌کند. در مورد بدافزارها و راه های پیشیگیری از ورود آنها در مقاله Malware چیست؟ بیشتر بخوانید. - آموزش کاربران و ارتقای آگاهی امنیتی
بخش زیادی از موفقیت جاسوس‌افزارها به دلیل خطاهای انسانی است. آموزش کاربران درباره‌ی تهدیدات رایج، نشانه‌های نفوذ بدافزار و اصول استفاده‌ی ایمن از اینترنت، نقش بسزایی در کاهش احتمال آلودگی سیستم دارد.
چگونه جاسوس افزار را از سیستم خود حذف کنیم؟
حذف جاسوس‌افزار از سیستم، به دلیل ماهیت پنهان و پیچیده آن، گاهی دشوارتر از حذف سایر بدافزارها است. با این حال رعایت مراحل زیر می‌تواند در شناسایی و پاک‌سازی جاسوس‌افزارها موثر باشد:
- قطع اتصال از اینترنت
به محض مشکوک شدن به وجود جاسوس‌افزار، نخستین اقدام باید قطع ارتباط اینترنت باشد تا از انتقال اطلاعات به سرورهای مهاجم جلوگیری شود. - استفاده از ابزارهای ضدجاسوس‌افزار تخصصی (Anti-Spyware Tools)
نرم‌افزارهایی مانند Malwarebytes، Spybot Search & Destroy و SUPERAntiSpyware برای شناسایی و حذف جاسوس‌افزارها طراحی شده‌اند. این ابزارها پایگاه داده به‌روزی دارند و می‌توانند فعالیت‌های مشکوک را شناسایی کنند. - اسکن کامل سیستم در حالت ایمن (Safe Mode)
بسیاری از جاسوس‌افزارها هنگام راه‌اندازی ویندوز فعال می‌شوند و اجازه حذف خود را نمی‌دهند. راه‌اندازی سیستم در حالت ایمن یا Safe Mode به کاربر امکان می‌دهد بسیاری از فرآیندهای مخرب را غیرفعال کرده و اسکن موثرتری انجام دهد. - بررسی دستی پردازش‌ها و نرم‌افزارهای ناشناس
ابزارهایی مانند Task Manager و Process Explorer می‌توانند برای شناسایی پردازش‌های ناشناس یا مشکوک مورد استفاده قرار گیرند. همچنین حذف برنامه‌هایی که به‌تازگی و بدون آگاهی کاربر نصب شده‌اند نیز توصیه می‌شود. - بازنشانی مرورگرها و پاک‌سازی کش و کوکی‌ها
برخی جاسوس‌افزارها در قالب افزونه‌های مرورگر یا فایل‌های ذخیره‌شده فعالیت می‌کنند. بازنشانی تنظیمات مرورگر، حذف کوکی‌ها و پاک‌سازی کش می‌تواند بخشی از تهدید را خنثی کند. - بازیابی سیستم یا نصب مجدد سیستم‌عامل (در موارد حاد)
اگر سیستم به‌شدت آلوده شده باشد و راهکارهای بالا پاسخگو نباشند، بازگشت به نقطه بازیابی (System Restore) یا نصب مجدد ویندوز می‌تواند راه‌حل نهایی باشد. البته در این حالت، باید از فایل‌های سالم و بدون آلودگی نسخه‌ی پشتیبان تهیه کرد.
تهدیدات سایبری روزبه‌روز پیچیده‌تر می‌شوند و جاسوس‌افزارها یکی از خطرناک‌ترین آنها هستند، زیرا بدون ایجاد علائم ظاهری می‌توانند ماه‌ها در سیستم فعالیت داشته باشند. بنابراین حذف تنها پایان ماجرا نیست و اتخاذ تدابیر پیشگیرانه برای آینده امری حیاتی است.
تفاوت جاسوس افزار با ویروس‌ها، تروجان‌ها و سایر بدافزارها
بدافزارها (Malware) مجموعه‌ای از نرم‌افزارهای مخرب هستند که با اهداف گوناگون امنیت سیستم‌ها را به خطر می‌اندازند. جاسوس‌افزار تنها یکی از اعضای این خانواده تهدیدآمیز است. در ادامه تفاوت آن را با سایر بدافزارها بررسی می‌کنیم:
| نوع بدافزار | هدف اصلی | نحوه عملکرد | تفاوت با جاسوس‌افزار |
| ویروس (Virus) | خرابکاری و انتشار سریع | به فایل‌های اجرایی دیگر متصل می‌شود و با اجرای آنها فعال می‌شود. | معمولا با تخریب همراه است و کمتر روی جمع‌آوری اطلاعات تمرکز دارد. |
| تروجان (Trojan) | نفوذ و دسترسی پنهانی | در قالب نرم‌افزار قانونی وارد می‌شود ولی در پس‌زمینه اعمال مخرب انجام می‌دهد. | برخی تروجان‌ها می‌توانند نقش جاسوس‌افزار داشته باشند، اما تمرکز اصلی آنها کنترل سیستم است. |
| جاسوس‌افزار (Spyware) | نظارت و جمع‌آوری داده | به‌صورت پنهانی اطلاعات کاربر را بدون رضایت جمع‌آوری می‌کند. | برخلاف ویروس‌ها، قصد تخریب ندارد و بیشتر به دنبال سرقت اطلاعات است. |
| کرم (Worm) | گسترش در شبکه | به‌صورت مستقل تکثیر می‌شود و از طریق شبکه به سیستم‌های دیگر نفوذ می‌کند. | جاسوس‌افزارها اغلب خود را تکثیر نمی‌کنند، بلکه پنهان باقی می‌مانند. |
| باج‌افزار (Ransomware) | اخاذی | داده‌ها را رمزگذاری می‌کند و در قبال بازگردانی آنها، باج درخواست می‌کند. | جاسوس‌افزار بدون جلب توجه، داده‌ها را سرقت می‌کند، نه رمزگذاری. |
جاسوس‌افزارها از آن جهت خطرناک‌تر تلقی می‌شوند که بدون ایجاد اختلال محسوس، می‌توانند برای مدت طولانی در سیستم فعال باقی بمانند. برخلاف بدافزارهایی مثل باج‌افزار که با هدف آشکار اخاذی عمل می‌کنند، جاسوس‌افزارها با ظاهری بی‌صدا، به سرقت تدریجی داده‌ها و حتی مهندسی اجتماعی برای حملات بعدی کمک می‌کنند.
نکات مهمی که درباره نرم افزار جاسوسی Spyware گفتیم
جاسوس‌افزارها در زمره خطرناک‌ترین تهدیدات سایبری قرار دارند که با هدف نظارت پنهانی و سرقت اطلاعات شخصی و سازمانی طراحی می‌شوند. عدم شناسایی به‌موقع این بدافزارها می‌تواند منجر به افشای اطلاعات حساس، نقض حریم خصوصی و حتی زیان‌های مالی گسترده شود؛ ازاین‌رو مقابله با آنها نیازمند ترکیبی از آگاهی کاربری، ابزارهای امنیتی پیشرفته و راهکارهای تخصصی است.
بهره‌گیری از مشاوره شبکه توسط متخصصان امنیت اطلاعات، می‌تواند به سازمان‌ها در شناسایی نقاط ضعف، پیاده‌سازی سیاست‌های حفاظتی و مدیریت تهدیدات کمک شایانی نماید. امنیت فرآیندی مستمر است، نه یک اقدام موقت. در دنیای متصل امروزی، بی‌توجهی به امنیت بهای سنگینی خواهد داشت.
